Երբ բնական ներուժի առկայությունը ստեղծում է կառավարման պատասխանատվության թուլացում. «Փաստ»
Մամուլ
«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
Կլիմայի գլոբալ փոփոխությունը, որն արտահայտվում է ջերմաստիճանի աննախադեպ բարձրացմամբ, տեղումների ռեժիմի փոփոխությամբ և բնական աղետների հաճախականության աճով, զուգորդվում է տնտեսությունների անընդհատ զարգացման և բնակչության աճի հետ, ինչը ստեղծում է ջրային ռեսուրսների նկատմամբ աննախադեպ ճնշում։ Այս համատեքստում մաքուր, խմելու ջրի և, հատկապես, գյուղատնտեսության կարիքների համար նախատեսված ոռոգման ջրի պահանջարկը ոչ թե պարզապես աճում է, այլ երկրաչափական պրոգրեսիայով սրվում է՝ սպառնալով պարենային անվտանգությանը և սոցիալ-տնտեսական կայունությանը։
Հենց այս գլոբալ մարտահրավերների լույսի ներքո է, որ ջրային ռեսուրսների խնայողաբար օգտագործումը և դրանց գիտականորեն հիմնավորված, ինտեգրված կառավարումը դադարում է լինել զուտ բնապահպանական նպատակադրում՝ վերածվելով ազգային անվտանգության առաջնահերթ խնդրի։ Ցավոք, մեր իրականությունում այս հարցը հաճախ ոչ միայն անտեսված է, այլև մղված երկրորդական պլան՝ չստանալով այն ռազմավարական ուշադրությունը, որն իրականում պահանջվում է՝ հատկապես պետական մակարդակով։
Այնինչ, աշխարհի բազմաթիվ երկրներ արդեն իսկ բախվում են ջրային սակավության այնպիսի սուր խնդիրների, որոնք նույնիսկ հասնում են ծայրահեղ դրսևորումների՝ վերաճելով հումանիտար և քաղաքական ճգնաժամերի։ Այդպիսի վառ օրինակ է հարևան Իրանը, որի մայրաքաղաք Թեհրանում ջրային սակավության հարցն այնքան ծայրահեղ է դարձել, որ երկրի նախագահի մակարդակով սկսել են լրջորեն քննարկել մայրաքաղաքը դեպի երկրի հարավային՝ ավելի բարենպաստ հատվածներ տեղափոխելու անհավանական թվացող, սակայն հարկադրված սցենարներ։ Սա ցույց է տալիս, թե ինչպիսի քաղաքակրթական կոլապսի կարող է հանգեցնել ջրային ռեսուրսների սպառումը։ Մի շարք այլ երկրներ էլ՝ հատկապես Պարսից ծոցի պետությունները կամ Միջերկրականի որոշ կղզիներ, իրենց ջրային պահանջարկը հարկադրված լուծում են բավական բարդ, էներգատար և ֆինանսապես ծայրահեղ թանկ եղանակով՝ ծովից կամ օվկիանոսից վերցրած ջուրը աղազրկելու և մաքրելու տեխնոլոգիաների միջոցով։ Սակայն պետք է հստակ գիտակցել, որ ամեն մի պետություն չէ, որ կարող է գնալ այդպիսի ֆինանսական շռայլության և իրեն թույլ տալ նման տեխնոլոգիական լուծումներ, որոնք, ի դեպ, ունեն նաև իրենց բացասական բնապահպանական հետևանքները։
Հայաստանի դեպքում, բարեբախտաբար, վիճակը փոքր-ինչ այլ է. մենք գտնվում ենք այլ մեկնարկային պայմաններում։ Մեր երկիրն օժտված է ջրային ռեսուրսներով, մասնավորապես՝ մակերևութային և ստորերկրյա քաղցրահամ ջրերի զգալի պաշարներով, որոնք ճիշտ կառավարման դեպքում ոչ միայն կարող են լիովին բավարարել բնակչության և տնտեսության ներքին պահանջարկը, այլև դառնալ տնտեսական կայուն զարգացման հզոր խթան, հատկապես գյուղատնտեսության ոլորտում։ Սակայն այս ներուժի առկայությունը ստեղծում է կառավարման պատասխանատվության թուլացում։ Խնդիրն այն է, որ մեր պարագայում հիմնական մարտահրավերը ոչ թե ռեսուրսի սակավությունն է, այլ դրա խրոնիկական ոչ ճիշտ կառավարումը։
Սա բազմաշերտ խնդիր է. մի կողմից՝ մենք ականատես ենք լինում ջրի անխնա վատնմանը՝ սկսած քաղաքային ցանցերի մաշվածությունից մինչև ոռոգման համակարգերի ցածր արդյունավետությունն ու հնացած տեխնոլոգիաները, իսկ մյուս կողմից էլ՝ առկա է աղտոտման լրջագույն գործոնը։ Այս համակարգային թերությունները փորձ է արվում լրացնել ենթակառուցվածքային լուծումներով։ Հայաստանում ջրամբարաշինության աշխատանքները շարունակվում են, նորերը կառուցվում են, հները՝ վերանորոգվում, ինչն, անշուշտ, դրական քայլ է ջրի կուտակման ու կարգավորման համար։ Սակայն այստեղ ի հայտ է գալիս մի տագնապալի պարադոքս։ Չնայած այս ջանքերին, յուրաքանչյուր ամառային սեզոնին` հատկապես երաշտի տարիներին, մենք կրկին բախվում ենք այն փաստին, որ ոռոգման ջրի պակաս կա։ Սա ուղղակիորեն վկայում է այն մասին, որ ջուրն ամբարելու, պահպանելու (նվազագույնի հասցնելով գոլորշիացումն ու կորուստները) և այնուհետև, ըստ անհրաժեշտության, արդյունավետ բաշխելու ու օգտագործելու ողջ շղթան չի իրականացվում բավարար արդյունավետությամբ։ Այսինքն, խնդիրը ոչ միայն կուտակելն է, այլև կառավարելն ու տեղ հասցնելը։ Եվ այս համակարգային ձախողման ամենածանր հետևանքն այն է, որ Հայաստանի գյուղատնտեսության ողնաշարի՝ մասնավորապես Արարատյան դաշտի ոռոգման ապահովման ողջ ծանրությունը գրեթե անայլընտրանքորեն ընկնում է Սևանա լճից լրացուցիչ ջրառի վրա։
Այս պրակտիկան, որը տարիներ շարունակ արդարացվում է որպես «հարկադրված» և «անհրաժեշտ» քայլ՝ բերքը փրկելու համար, հաճախ կյանքի է կոչվում օրենքով սահմանված թույլատրելի նորմատիվներից և իրական պահանջվածից ավելին։ Այստեղ մենք բախվում ենք ազգային անվտանգության առանցքային հարցի։ Սևանա լիճը պարզապես գեղեցիկ տեսարժան վայր կամ ձկնորսության օբյեկտ չէ, այն առաջին հերթին մեր տարածաշրջանի քաղցրահամ ջրի ամենամեծ, անփոխարինելի ստրատեգիական պաշարն է, որն ապահովում է մեր պետության կենսունակությունը երկարաժամկետ հեռանկարում։ Լիճը նաև էկոլոգիական հավասարակշռության երաշխավորն է և կլիմայի մեղմման գործոնը։ Սևանից յուրաքանչյուր լրացուցիչ խորանարդ մետր ջուր վերցնելը, որը կարելի էր խնայել՝ բարելավելով ջրամբարների կառավարումը կամ ներդնելով կաթիլային ոռոգում, ուղղակի հարված է այս ստրատեգիական պաշարին։ Մտահոգիչ է, որ Սևանա լճի մակարդակը միայն 2025 թվականի հոկտեմբերի 13-19-ն ընկած ժամանակահատվածում իջել է 1 սմ-ով։
Հետևաբար, Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր, հրատապ և ռազմավարական խնդիրն այս համատեքստում պետք է լինի ոչ միայն առկա ռեսուրսների պահպանումը, այլև ջրային անվտանգության համապարփակ համակարգի կառուցումը, որի անկյունաքարը Սևանա լճի էկոհամակարգի վերականգնումն ու նրա մակարդակի կայուն բարձրացումն է։
Սա ինքնանպատակ չէ, քանի որ ավելի առողջ և բարձր մակարդակ ունեցող Սևանը ապագայում մեզ թույլ կտա ոչ միայն դիմակայել կլիմայական անխուսափելի ցնցումներին, այլև կստեղծի այն անհրաժեշտ բուֆերը, որը մեզ կարող է օգնել լուծել մեր առջև ծառացած մյուս բոլոր խնդիրները՝ գյուղատնտեսության կայուն զարգացումից մինչև էներգետիկ անվտանգություն՝ այդպիսով ամրապնդելով մեր պետության ինքնիշխանության հիմքերը գնալով ավելի ու ավելի «ջրային ծարավ» ունեցող աշխարհում։
ԱՐՍԵՆ ՍԱՀԱԿՅԱՆ
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում
