Վճռական տրամադրված Թուրքիան ցույց է տալիս իր ուժը և ներխուժում է Ռուսաստանի ազդեցության ոլորտ. The Wall Street Journal (ԱՄՆ)

21 Декабрь, 2020 20:38

Ստամբուլ. երբ անցյալ ամիս Ռուսաստանը միանձնյա նպաստեց Ադրբեջանի և Հայաստանի՝ նախկին ԽՍՀՄ երկու հանրապետությունների ռազմական գործողությունների դադարեցմանը, Կրեմլը Թուրքիային նշանակալից զիջում արեց՝ թույլ տալով Անկարային կատարել այդ համաձայնագիրը:

Թուրքիայի ուժեղ ռազմական աջակցությունը Ադրբեջանին իրողություն է, որը Կրեմլը, ինչպես ասաց ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը, չի կարող հաշվի չառնել:

Անցյալ ամիս՝ զինադադարից մի քանի օր անց, ռուսական հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցում նա ասաց՝ պատասխանելով Կովկասում Թուրքիայի առաքելության մասին հարցին. «Բայց ի՞նչ կարող եմ ձեզ ասել: Սրանք Խորհրդային Միության փլուզման աշխարհաքաղաքական հետևանքներն են»:

Թուրքիայի ներխուժումը տարածք, որը Կրեմլը ավանդաբար համարում է իր բացառիկ ազդեցության գոտին, խորհրդանշում է նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի՝ ՆԱՏՕ-ի անդամ և ԱՄՆ երբեմնի դաշնակից Թուրքիայի հզոր ջանքերի վերածում Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի և Ասիայի խաչմերուկում:

Թուրքիան որոշիչ դեր խաղաց հայկական զորքերի նկատմամբ Ադրբեջանի հաղթանակի գործում՝ Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ վերահսկողությունը հաստատելու համար: Դա անջատված տարածաշրջան է, չճանաչված հանրապետություն, որը դաշնակից է Հայաստանին, բայց 1990-ականների սկզբից գտնվում է Ադրբեջանի միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում:

Այս շաբաթ Էրդողանը պատվավոր հյուր էր Ադրբեջանում անցկացվող զորահանդեսին, որը ցույց էր տալիս թուրքական անօդաչու թռչող սարքերով օժանդակություն ադրբեջանական զորքերին, որոնք հաջողությամբ ավարտեցին Լեռնային Ղարաբաղի գրավյալ տարածքները հետ բերելու արշավը: Այս գործողության արդյունքում տասնյակ հազարավոր հայեր, ովքեր երկար ժամանակ ապրել են այս տարածքներում, ստիպված եղան լքել իրենց տները:

«Հենց հայրենական պատերազմի առաջին իսկ օրերից մենք զգացինք Թուրքիայի աջակցությունը»,- հինգշաբթի օրը շքերթին իր ելույթում ասաց Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը:

Թուրք-ադրբեջանական դաշինքը հստակորեն ցուցադրվում է նաև Թուրքիայում, որտեղ ամբողջ վերջին մեկ ամսվա ընթացքում Ստամբուլում գտնվող 220-մետրանոց հեռուստաաշտարակը լուսավորված է երկու երկրների դրոշների գույներով:

Թուրք վերլուծաբանների կարծիքով՝ Ռուսաստանը շարունակում է մնալ գերիշխող ուժ տարածաշրջանում, և վերջին իրադարձությունները էլ ավելի են ամրապնդում այդ կարգավիճակը՝ հաշվի առնելով խաղաղության համաձայնագրի շրջանակներում Ադրբեջանում 2000-անոց ռուսական զորքերի առկայությունը:

Վերլուծաբանները ենթադրում են նաև, որ Պուտինը, հնարավոր է, թույլ տվեց Անկարային հզոր դերակատար դառնալ Կովկասում՝ ակնկալելով Թուրքիայի և ՆԱՏՕ-ի մյուս անդամների միջև սեպի խրումը շարունակելու ավելի կարևոր առաջադրանքը:

Բայց, նրանց կարծիքով, մի քանի ամիս առաջ անհնար էր պատկերացնել, որ Մոսկվան անտարբեր կմնա, երբ հայկական բանակը, որին Ռուսաստանը մատակարարում էր զենքով և ռազմական տեխնիկայով, ջախջախվի ադրբեջանական զորքերի կողմից՝ Թուրքիայի աջակցությամբ:

Նրանք նշում են, որ Ռուսաստանը ստիպված էր կատարել Թուրքիայի որոշ պահանջներ, մասնավորապես՝ պայմաններ ապահովել Հայաստանի տարածքով 50-կիլոմետրանոց տրանսպորտային միջանցք ստեղծելու համար, որը Ադրբեջանը կապելու է իր էքսկլավ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությանը: Միջանցքը թույլ կտա ուղիղ ճանապարհային փոխադրում Անկարայից Բաքու:

«Սա հսկայական հաղթանակ է Թուրքիայի համար,- ասաց Ստամբուլի Մարմարա համալսարանի միջազգային հարաբերությունների բաժնի պրոֆեսոր Բեհլուլ Օզքանը:- Սա թերևս Թուրքիայի արտաքին քաղաքական միակ հաղթանակն է վերջին 5-6 տարիների ընթացքում»:

Այսօր Անկարայի դերը Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմում և դրա նախնական կարգավորումը կտրուկ հակադրվում են խաղաղ բանակցություններում ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի բացակայությանը: Ռուսաստանի հետ միասին երկու երկրներն էլ համատեղ ղեկավարում են Մինսկի խումբը, որը ստեղծվել է 1994թ.-ին՝ միջէթնիկական հակամարտության լուծմանը օգնելու համար: Հոկտեմբերին Վաշինգտոնը և Փարիզը միջնորդեցին հրադադարի հաստատում, բայց այդ պայմանավորվածությունները միանգամից խախտվեցին:

Զարմանալի է, ասում է Բեհլուլ Օզքանը, որ Թուրքիայի «նետումը» Կովկաս զերծ էր նեոօսմանական և համաիսլամական երանգից, որով Էրդողանը վերջին տարիներին իրականացնում էր իր արտաքին քաղաքական նախաձեռնությունների մեծ մասը՝ սկսած Սիրիայի և Լիբիայի ռազմական միջամտությունից մինչև Միջերկրական ծովում Հունաստանի և Կիպրոսի մարտահրավերները:

«Դա շատ պրագմատիկ և մանրակրկիտ հաշվարկված մոտեցում էր»,- ասում է Օզքանը: Երբ 1991-ին ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, Թուրքիան փորձեց օգտվել հանկարծակի վակուումից՝ խորացնելով կապերը Ադրբեջանի և Կենտրոնական Ասիայի նորանկախ պետությունների հետ՝ շեշտը դնելով միավորող կրոնի, իսլամի և ընդհանուր էթնիկական և լեզվական ժառանգության վրա: Սակայն ամիսներ շարունակ Կրեմլը կարմիր գիծ է գծել՝ նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների աճող նկրտումների դեմն առնելու համար:

1992-ին հայկական զորքերը հարձակվեցին և գրավեցին Շուշին՝ ռազմավարական կարևորություն ունեցող քաղաքը, որը վերահսկում է Ստեփանակերտի տարածաշրջանային մայրաքաղաքի մոտեցումները, Հայաստանն ու Ադրբեջանը 4 տարի մղել են իրենց առաջին պատերազմը այն վերահսկելու համար: Թուրքիայում ճնշումը մեծացավ այն ժամանակվա վարչապետ Սուլեյման Դեմիրելի վրա, ումից պահանջում էին աջակցել Ադրբեջանին: Բայց այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանի պաշտպանության նախարար Եվգենի Շապոշնիկովը նախազգուշացրեց, որ ցանկացած միջամտություն կարող է մոլորակը հասցնել «Երրորդ համաշխարհային պատերազմի եզրին», Դեմիրելը անմիջապես մի կողմ դրեց ռազմական արշավախմբի ծրագրերը:

1993-ին Թուրքիան փակեց Հայաստանի հետ սահմանը՝ Ադրբեջանին աջակցելու համար, բայց ավելի զգուշավոր մարտավարություն որդեգրեց՝ կենտրոնանալով համատեղ էներգետիկ նախագծերի վրա Բաքվի հետ իր հարաբերությունները խորացնելու համար՝ առանց սադրելու Մոսկվային: Թուրքիան նույնպես սկսել է դանդաղ վարժեցնել ադրբեջանցի սպաներին ու զինվորներին:

2003 թվականին, երբ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը ստանձնեց Թուրքիայի ղեկավարությունը, և Իլհամ Ալիևը փոխարինեց իր հանգուցյալ հորը Ադրբեջանի նախագահի պաշտոնում, այս մարտավարությունը առավելագույնս օգտագործվեց:

Էրդողանի ավելի կոշտ քաղաքականությունը ռիսկային էր, քանի որ Պուտինի ղեկավարությամբ Ռուսաստանը քիչ է տատանվում ռազմական միջամտությունից, եթե զգում է, որ իր գերակայությունը նախկին խորհրդային հանրապետությունների վրա կասկածի և սպառնալիքի տակ է: Բայց Ալիևը՝ Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտի շրջանավարտ, հեղինակավոր համալսարան, որը երկար ժամանակ դիվանագետներ է պատրաստել երկրի համար, մանևրեց փոխզիջման որոնման մեջ՝ գազատարը բացելով Թուրքիայով, միևնույն ժամանակ ստեղծելով անհրաժեշտ պայմաններ Ռուսաստանի ներդրողների համար, որոնք ֆինանսավորում են Ադրբեջանի էներգետիկ ոլորտը:

«Պարոն Ալիևը շատ խելացի մարդ է,- ասում է թուրք սյունակագիր Այդին Սեզերը, որը ծառայել է որպես առևտրի կցորդ Մոսկվայում:- Նա գիտի ինչպես վարվել ռուսների հետ»:

2009-ին, մինչ Անկարան լուռ ավելացնում էր իր ազդեցությունը Բաքվի վրա, Ալիևը ցույց տվեց, որ նա նաև ի վիճակի է ազդել թուրքական քաղաքականության վրա: Նույն թվականին Էրդողանը դիտարկեց Հայաստանի հետ սահմանները վերաբացելու և ՀՀ կառավարության հետ դիվանագիտական հարաբերությունները վերսկսելու հնարավորությունը, բայց հրաժարվեց այդ ծրագրերից, երբ Ադրբեջանի ղեկավարը սպառնաց սահմանափակել Թուրքիային էներգիայի մատակարարումը:

Բավական նավթադոլարներով, ինչպես նաև Թուրքիայի, Իսրայելի և Ուկրաինայի աջակցությամբ Ադրբեջանը հետզհետե ստեղծեց հզոր բանակ, որն ունակ էր հաղթահարելու խրամատների կիլոմետրերը, որոնք հայերը փորել էին Լեռնային Ղարաբաղի շուրջը՝ փորձելով անկլավն անառիկ դարձնել:

«Այդ ժամանակ Ադրբեջանը համբերատար սպասում էր հնարավորության»,- ասում է Հասան Ունալը՝ Ստամբուլի Մալթեպեի միջազգային հարաբերությունների բաժնի պրոֆեսորը:

Առիթ ստեղծվեց անցյալ տարի, երբ ՀՀ պաշտպանության այն ժամանակվա նախարար Դավիթ Տոնոյանն ասաց, որ Լեռնային Ղարաբաղում թաքնվելու փոխարեն, իր երկիրը պետք է անցնի հարձակման և պատրաստի «Նոր պատերազմ՝ նոր տարածքների դիմաց»:

Երբ սեպտեմբերի 27-ին հայ-ադրբեջանական զորքերի սահմանին փոխհրաձգություն սկսվեց, Բաքուն մատնանշեց Դավիթ Տոնոյանի ագրեսիվ դիրքորոշումը՝ արդարացնելու համար տարածաշրջանը հետ գրավելու համար լայնամասշտաբ հարձակում սկսելու իր որոշումը:

Այս պատերազմը թույլ տվեց Թուրքիային ցույց տալ իր հարձակողական անօդաչու թռչող սարքերի արդյունավետությունը, որոնք, ըստ հայկական կողմի, ճեղքեց Հայաստանի պաշտպանական գծերը և ջախջախիչ հարված հասցրեց իր զորքերին: Վլադիմիր Պուտինի և Ալիևի հետ խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումից անմիջապես հետո ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ասաց, որ եթե ռազմական գործողությունները շարունակվեն, իր երկիրը կկանգնի ռազմական աղետի և լիակատար պարտության առջև:

Խաղաղության պայմանագրի համապատասխան՝ հայերը պահպանեցին վերահսկողությունը Ստեփանակերտի և հարևան մի քանի քաղաքների վրա, բայց զիջեցին հարակից բոլոր տարածքները, որոնց գրավման պատճառով 1990-ականների սկզբին Թուրքիան փակեց Հայաստանի հետ սահմանը:

Ըստ Հասան Ունալի՝ այս նոր պայմաններում Թուրքիայի և Հայաստանի միջև բանակցությունները վերսկսելու հիանալի հնարավորություն կա, ինչը կարող է օգնել հանգստացնելու հայկական հզոր սփյուռքը:

«Սա կլինի ազդանշան, ներառյալ Բայդենի նոր վարչակազմի համար, որ Թուրքիան չի պատրաստվում ոչնչացնել Հայաստանը,- ասաց նա,- և որ Ադրբեջանը միայն կվերականգնի իր տարածքը»:

Հինգշաբթի օրը, իր ադրբեջանցի գործընկերոջ հետ համատեղ մամուլի ասուլիսում՝ շքերթից հետո, Էրդողանն ասաց, որ սահմանի բացումը հնարավոր կլինի, եթե Հայաստանը քայլեր ձեռնարկի տարածաշրջանում խաղաղության հասնելու համար:

«Մենք ատելություն չենք պահպանում հայ ժողովրդի հանդեպ, մենք նրա հետ խնդիրներ չունենք,- ասաց նա:- Խնդիրը Հայաստանի իշխանություններն են»: